کشف سفال های شگفت‌انگیز در سیبری

باستان‌شناسان در سیبری غربی سفالینه‌های منحصربه‌فردی از عصر برنز را کشف کرده‌اند که احتمالاً به فرهنگ کمتر شناخته‌ شده‌ی «اوست-تارتاس» تعلق دارد یا شاید به فرهنگی کاملاً تازه و ناشناخته برای علم. این یافته در ناحیه‌ی ونگرووُ در استان نووسیبیرسک به دست آمده و می‌تواند درک ما از نخستین استقرارهای انسانی در ناحیه‌ی جنگل-استپ بارابا ــ یکی از چهارراه‌های مهم تبادل فرهنگی در اوراسیا‌ی شمالی ــ را به‌طور چشمگیری گسترش دهد.

مجله اینترنتی باستان شناس : تیم پژوهشی مؤسسه‌ی باستان‌شناسی و مردم‌شناسی شاخه‌ی سیبریِ آکادمی علوم روسیه به سرپرستی آکادمیسین ویچسلاو مولودین، این سفال‌ها را هنگام کاوش یک سکونتگاه بزرگ متعلق به اواخر هزاره‌ی چهارم تا اوایل هزاره‌ی سوم پیش از میلاد (عصر برنز آغازین) کشف کردند. به گفته‌ی مولودین، در این محوطه «سفال‌هایی بسیار غیرمعمول و شگفت‌انگیز به دست آمد که با هیچ‌یک از سنت‌های شناخته‌شده‌ی سفالگری سیبری شباهت ندارند.»

این ظروف کف تخت دارند و با نقوشی تزئین شده‌اند که بافت پارچه‌ی بافته‌شده را تقلید می‌کند. باستان‌شناسان بر این باورند که این نقوش با فشردن پارچه بر سطح گلِ خیس پیش از پخت ایجاد شده‌اند. مولودین در گفت‌وگو با خبرگزاری تاس افزود: «یکی از ظروف حتی طرحی شطرنجی دارد. تاکنون سفالی مشابه این ندیده‌ام. با وجود آنکه سن زمانی محوطه روشن است، از نظر فرهنگی همچنان معما باقی مانده است.»

کشفی رازآلود در استپ بارابا

این یافته در محوطه‌ی باستانی عظیم «تارتاس-۱» به دست آمده است؛ یکی از بزرگ‌ترین محوطه‌های پیشاتاریخی در سیبری غربی. مجموعه‌ی تارتاس-۱ هم شامل سکونتگاه‌های باستانی است و هم یک نِکرُپولیس بزرگ با بیش از ۸۰۰ تدفین. این محوطه نخستین‌بار در سال ۲۰۰۳ و در جریان بررسی‌های یک پروژه‌ی کابل فیبر نوری شناسایی شد، زمانی که داده‌های ژئوفیزیکی وجود یک گورستان وسیع پنهان در زیر چشم‌انداز هموار استپ را آشکار کردند. از آن زمان تاکنون، کاوش‌های نظام‌مند بیش از دو دهه ادامه یافته و لایه‌های متوالی فعالیت انسانی از نوسنگی تا عصر آهن را آشکار کرده است.

سکونتگاه تازه‌کشف‌شده بزرگ و با دقت ساخته شده است و نشان‌دهنده‌ی سبک زندگی یکجانشینی است، نه یک اردوگاه موقت فصلی. این کشف بُعد تازه‌ای به تداوم حضور انسانی در استپ بارابا می‌افزاید؛ منطقه‌ای که همچون پلی فرهنگی میان جمعیت‌های باستانی اورال، آلتای و آسیای مرکزی عمل می‌کرد.

فرهنگ رازآلود اوست-تارتاس

باستان‌شناسان گمان می‌برند سفال‌های تازه کشف‌شده ممکن است با فرهنگ اوست-تارتاس مرتبط باشند؛ فرهنگی باستان‌شناختی و کم‌مطالعه که در سیبری غربی، حدوداً میان اواخر هزاره‌ی پنجم تا اوایل هزاره‌ی سوم پیش از میلاد وجود داشته است. نام این فرهنگ از ناحیه‌ی رود اوست-تارتاس گرفته شده، جایی که نخستین سکونتگاه‌ها و تدفین‌های شاخص آن شناسایی شد.

آثار شاخص این فرهنگ شامل ظروف سفالی ساده با کف تخت و تزئین‌شده با نقش‌های شانه‌ای یا اثر ریسمان، همچنین ابزارهای سنگی و استخوانی است. به نظر می‌رسد مردمان این فرهنگ در اجتماعات کوچک نیمه‌یکجانشین زندگی می‌کرده‌اند و به شکار، ماهیگیری و احتمالاً شکل‌های ابتدایی دامداری می‌پرداخته‌اند. تدفین‌های وابسته به این فرهنگ غالباً شامل چندین فرد در یک گور است که در ردیف‌هایی منظم و با جهت‌گیری شمالی-جنوبی قرار گرفته‌اند؛ الگویی غیرمعمول که آن‌ها را از گروه‌های همسایه متمایز می‌کند.

با این حال، سفال‌های تازه‌کشف‌شده تفاوت چشمگیری با نمونه‌های شناخته‌شده‌ی اوست-تارتاس دارند. تکنیک نقش‌گذاری با اثر پارچه و نقوش هندسی شطرنجی هیچ مشابه مستقیمی در مجموعه‌های شناخته‌شده‌ی سیبری ندارد. این امر احتمال تعلق آن‌ها به فرهنگی مستقل و ناشناخته را مطرح می‌کند؛ فرهنگی که یا هم‌زمان با اوست-تارتاس زیسته یا از دل آن تکامل یافته است.

بازنویسی تاریخ سیبری

اگر این ظروف به فرهنگی ناشناخته تعلق داشته باشند، نگاه ما به عصر برنز در سیبری دگرگون خواهد شد. در حالی که فرهنگ‌های استپی جنوب به‌خوبی شناخته شده‌اند، استپ بارابا هنوز رازهای بسیاری در دل دارد. نقش‌های پارچه‌ای روی سفال‌ها نشان می‌دهد که بافندگی و تولید منسوجات در این منطقه بسیار پیشرفته‌تر از حد انتظار بوده است. همراه با کشف یک خانه‌ی بزرگ و مستحکم، این یافته‌ها از جامعه‌ای یکجانشین با مهارت‌های تخصصی و شاید آیین‌های پیچیده خبر می‌دهند.

ادامه‌ی کاوش‌ها و پژوهش‌های آینده

کاوش‌ها در محوطه‌ی تارتاس-۱ در فصل‌های میدانی آینده ادامه خواهد یافت و با تحلیل‌های میان‌رشته‌ای همچون تاریخ‌گذاری رادیوکربن، مطالعات بقایای زیستی و آزمایش‌های DNA باستانی پشتیبانی می‌شود. این روش‌ها می‌توانند روشن سازند که آیا فرهنگ تازه آشکارشده پیوندهای ژنتیکی یا فرهنگی با جمعیت‌های عصر برنز همجوار داشته است یا خیر.

مولودین می‌گوید: «استپ بارابا هنوز رازهای بسیاری در دل دارد. هر سال چیزی کشف می‌کنیم که درک ما از چگونگی شکل‌گیری جوامع اولیه در سیبری را به چالش می‌کشد. این سفال‌های تازه یادآور آن‌اند که حتی در مناطق به‌ظاهر شناخته‌شده، گذشته همچنان می‌تواند ما را شگفت‌زده کند.»

با ادامه‌ی کاوش در لایه‌های خاک و زمان، داستان استپ بارابا ــ و مردمان رازآلودی که روزگاری گل را با نقش پارچه شکل می‌دادند ــ تازه در حال آشکار شدن است.

تصویر نمایشی: ظرف سفالی با نقش شطرنجی پارچه‌نما، بازآفرینی‌شده با هوش مصنوعی برای نمایش نوع سفالی که باستان‌شناسان منطقه‌ی نووسیبیرسک توصیف کرده‌اند.

منبع: Molodin, V. I., Selin, D. V., Mylnikova, L. N., Durakov, I. A., & Efremova, N. S. (2021). A unique cultic complex of the transitional period from the Bronze Age to Early Iron Age in Western Siberia. Antiquity.